ΤΟΤΕΜ:ΛΑΤΡΕΙΑ ΣΕ ΦΥΤΑ,ΖΩΑ,ΑΨΥΧΑ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΑ

ΟΥΚΡΑΝΙΑΣ ΤΟΤΕΜ ΠΤΕΡΥΓΑ

ινής Διαθήκης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Δ΄, σσ.777 - 778

ΤΟΤΕΜΙΣΜΟΣ

Τοτεμισμός (ο). Καλείται έτσι σύνολο εθίμων, δοξασιών και πράξεων, των οποίων κέντρο είναι το τοτέμ, τουτέστι σύνολο υλικών αντικειμένων, συνήθως είδη ζώων, αλλά και φυτών και αψύχων αντικειμένων. Μετά τους είδους τούτου των ζώων τα μέλη κάποιας φυλής ή πατριάς πιστεύουν εαυτούς συνδεμένους δια θρησκευτικών ή και ευρύτερων μαγικών δεσμών, επιδεικνύοντας προς αυτά ιδιαίτερο σεβασμό και θεωρούνται αυτά ως προστάτες εαυτών και της πατριάς.  Μετά του είδους τούτου ως προστάτες εαυτών και της πατριάς. Τα μέλη αυτά οικειοποιούνται το όνομα του σχετικού ζώου, ανάγουν την καταγωγή της φυλής ή της πατριάς σε αυτό, μεριμνούν περί των καθ’ έκαστο αντιπροσώπων του είδους τούτου των ζώων και πιστεύουν ότι τελούν υπό την προστασία αυτού εναντίων πάσης προσβολής και άλλων κινδύνων. Το τοτέμ διακρίνεται από του φετίχ, επειδή αναφέρεται μόνον στα μέλη της απ’ αυτού καταγόμενης πάτριας, επί των οποίων εκτείνεται η δύναμη του, ενώ το φετίχ είναι σε όλους γενικά τους ανθρώπους σεβαστό και επικίνδυνο. Προς αυτούς, επειδή εμφανίζεται ως άτομο, ως μεμονωμένο αντικείμενο, εν αντιθέσει προς το τοτέμ, τ’ οποίο αναφέρεται πάντοτε σε πλήθος ομοειδών όντων, ως λ χ. σε όλους τους αετούς είδους τινός ή σε όλους τους κροκοδείλους, τις σαύρες, τους λαγούς, τα σκουλήκια. Ο όρος τοτέμ κατάγεται από την Αμερική, οπόθεν εισήχθη στην Ευρώπη κατά τον ΙΗ΄ αιώνα. Είναι ειλημμένος εκ της γλώσσας των Ινδιάνων της Βορείου Αμερικής, σημαίνει δε κυρίως είδος ή τάξη ζώων, με της οποίας συνδέεται και προς την οποία είναι συγγενής ή φυλή ή η πατριά. Το φαινόμενο όμως δεν περιορίζεται στην Αμερική αλλ’ απαντά και στην Αυστραλία. Σε αυτές τις δύο χώρες, κατέχει κεντρική σημασία για τις φυλές των αγρίων. Πλην όμως των δύο τούτων χωρών, ευρίσκομε τον τοτεμισμό και στην Αφρική, ιδία την περί τον Ισημερινό, στην Ινδία, την Πολυνησία και αλλαχού. Τινές μάλιστα των ερευνητών πιστεύουν ότι αποτελεί την βάση και της αρχαίας αιγυπτιακήςθρησκείας, ενώ άλλοι νομίζουν ότι βρήκαν ίχνη του τοτεμισμού και στην θρησκεία των Ελλήνων, των Ρωμαίων και των Κελτών. Μετά εξαιρετικού ενδιαφέροντος συζητήθηκε τέλος το ζήτημα της υπάρξεως ή μη του τοτεμισμού στην θρησκεία των Σημιτών, και ιδίως των Ισραηλιτών.  Μερικοί, στηριζόμενοι επί της κατά ζώων μερικές ονομασίες οικογενειών στη Παλαιά Διαθήκη, επί των Ιχνών ζωολατρίας και επί των στην αποχή από ορισμένων βρωμάτων κλπ. αναφερομένων εντολών, ισχυρίστηκαν ότι το φαινόμενο ήταν λίαν διαδεδομένο στην ισραηλιτική θρησκεία κατά την πρώτη περίοδο της ιστορίας αυτής. Ο Ισχυρισμός όμως ούτος είναι σφόδρα επισφαλής και αβέβαιος, επειδή τα τεκμήρια, επί των οποίων στηρίζεται, επιδέχονται και άλλες ερμηνείας, πολύ περισσότερο πιθανές.

Η αρχή του τοτεμισμού παραμένει μέχρι της στιγμής αβέβαια, αν μη όλως άγνωστος. Οι περί την Ιστορία των θρησκευμάτων, την εθνολογία και την λαογραφία ασχολημένοι πρόβαλαν διαφόρους περί του προβλήματος τούτου θεωρίες, των οποίων ουδεμία φαίνεται ικανοποιητική. Κατά  τον Lennan τόσον το ως τοτέμ θεωρούμενο ζώο όσον και τα μέλη της πάτριας, της οποίας θεωρείται προστάτης, κατάγονται εκ της πίστεως εις κοινό πρόγονο, ο οποίος πιστεύεται ως ο γεννήτορας των τε ζώων του οικείου είδους και της πάτριας, η οποία φέρει το όνομα του ζώου του είδους τούτου. Εις τούτον απέδιδαν τιμάς ως εις τις ψυχές των νεκρών, και ακόμη μεγαλύτερες δια την μείζονα δύναμη, με της οποίες ήταν προικισμένος. Είναι λοιπόν κατά την υπόθεση αυτή ο τοτεμισμός μορφή προγονολατρείας Κατά τον Lublock και άλλους ο τοτεμισμός εξηγείται εκ της συνήθειας των αγρίων λαών να αποδίδουν στα παιδιά και στους πολεμιστές ονόματα ζώων και να καλούν αυτούς δι’ αυτών. Το άτομο ή η οικογένεια, η οποία λαμβάνει το όνομα ζώου, είναι φυσικό ότι αισθάνεται είδος τι σεβασμού προς ολόκληρο το είδος, στο οποίο ανήκει το ζώο. Εντεύθεν γεννάται στη ψυχή του αγρίου σύγχυση μεταξύ των προγόνων του και του είδους τούτου των ζώων. Ο R. Smith, αποβλέπων μάλλον στην κοινωνική σημασία του τοτεμισμού, αποπειράται να εξήγηση αυτόν εκ κάποιας συμφωνίας, εκ συμμαχίας εναντίον πολεμίων δυνάμεων, οι οποίες επεδίωκαν όπως ενώσει τους συμβαλλομένους κατά τον μάλλον σταθερό τρόπον. Η ένωση αυτή, η οποία ήταν ένωση αίματος, συντελούνταν δια της κοινής θυσίας ορισμένου ζώου. Τέλος ο Frazer εξηγεί την αλληλεγγύη, η οποία χαρακτηρίζει τον τοτεμισμό, δια των τελετών, οι οποίες ήσαν σε χρήση κατά την εκ της παιδικής στην εφηβική ηλικία μετάβαση. Όπως και αν έχει όμως το πράγμα, βέβαιο είναι ότι ο τοτεμισμός αποτελεί ιδιάζουσα μορφή της προγονολατρείας και ότι είναι συνήθης στις κατώτερες βαθμίδες του βίου της φυλής. Σε αυτές πιστεύεται ότι πρόγονος της φυλής υπήρξε οιονδήποτε ζώο, όπερ συνεζεύχθη την υπό ανθρώπινη μορφή νοούμενη μητέρα, εκ της οποίας γεννήθηκε η φυλή. Εντεύθεν επιτρέπεται να συμπεράνουμε ότι η πίστη αυτή συνέστη σε εποχή, κατά την οποία τα μεταξύ ζώου και ανθρώπου όρια δεν θεωρούνταν ανυπέρβλητα και κατά την οποίαν πίστευαν ότι  τα πνεύματα είναι δυνατόν να ενσαρκώνονται και υπό μορφή ζώων. Εις πολλούς μύθουςαπαντούμε γάμους μεταξύ ανθρώπων και ζώων (1) .  Πολλοί άγριοι ισχυρίζονται ότι ορισμένοι λ. χ περιστερά είναι συγγενής των. Άνθρωποι προικισμένοι δια μανά, μαγικής δυνάμεως, δύνανται να μεταβάλλονται σε ζώα (2). Οι βασιλείς της αρχαίας Αιγύπτου ταυτίζονται προς ορισμένα ζώα. Συνέπεια της πίστεως εκείνης, την οποία  βρίσκουμε εκ τον τοτεμισμό, είναι η αγιότητα του οικείου είδους των ζώων, εν εκ των οποίων χρημάτισε ο πρόγονος της φυλής.

ΦΥΛΑΧΤΑ ΤΟΤΕΜ

Οι δοξασίες και τα έθιμα, τα όποια περιλαμβάνει ο τοτεμισμός, δύνανται να θεωρηθούν από δύο απόψεις, από της θρησκευτικής, η οποία εξετάζει την σχέση των ανθρώπων προς το εαυτών τοτέμ, και από της κοινωνικής, η όποια ερευνά την σχέση των ανθρώπων των εχόντων το αυτό τοτέμ προς αλλήλους Κατά την πρώτη περίπτωση έχουμε τα ακόλουθα. Τα μέλη πατριάς τίνος φέρουν το όνομα τού κοινού αυτών τοτέμ και ισχυρίζονται ότι κατάγονται εξ αυτού. Το ζώο, όπερ πιστεύουν ως τοτέμ, θεωρείται ταμπού, απαγορευμένο, άγιο.  Απαγορεύεται κατά κανόνα να φονεύουν αυτό (3) πολύ δε περισσότερο να το τρώνε αυτό. Εξαιρέσει ορισμένων περιπτώσεων λατρείας. Επίσης απαγορεύεται συνήθως να άπτωνται αυτού, να προσβλέπουν ακόμη αυτό και να αναφέρουν το όνομα του. Η ασθένεια η ο θάνατος αποτελούν την αναγκαία τιμωρία της παραβάσεως των απαγορεύσεων τούτων. Το τοτέμ εξ άλλου υπερασπίζει τα μέλη της πάτριας, το μεν μη βλάπτον αυτά, ως λ. χ ο όφις ή ο σκορπιός, το δε παρέχον εις αυτά θετική εργασία. Προς τούτο όμως δέον τα μέλη της πάτριας να καθίστανται όμοια προς τον αρχηγέτη τούτο αυτής. Διά τούτο μεταμφιέζονται, περιβάλλονται δέρματα η πτερά (4), εγχαραχτούν επί του δέρματος σχετικά σχήματα.

ς

Λίαν σπουδαία είναι η κοινωνική σημασία του τοτέμ. Όλα τα μέλη της τοτεμικής πάτριας θεωρούσαν άλληλα συγγενή, αδελφούς η αδελφές. Υποχρεούνται εις αμοιβαία βοήθεια. Η επί του τοτέμ στηριζόμενη συγγένεια θεωρείται ισχυρότερα πάσης άλλης συγγενείας, ακόμη και της του αίματος. Διά τούτο τα μέλη του αυτού τοτέμ δεν επιτρέπεται να συνάπτουν γάμους μεταξύ των. Η πατριά κυρώνει τις απαγορεύσεις αυτές διά βαρύτατων τιμωριών. Σημειωτέο όμως ότι η τοτεμική συγγένεια είναι άλλη παρ’ άλλοις. Παρ’ άλλες φυλές επικρατεί η γραμμή της μητρός, όπως στην Βόρειο Αμερική και Αυστραλία, παρ’ άλλες τα τέκνα ανήκουν τουναντίον εις την τοτεμική φυλή του πατρός, ως πολλαχού της Αφρικής.

ΤΟΤΕΜ ΦΥΛΑΧΤΟ

Στον τοτεμισμό θέλησαν να δώσουν αναγκαίο στάδιο της θρησκευτικής εξελίξεως της ανθρωπότητας. Υπέθεσαν δηλαδή ότι η πίστη ενίων φυλών περί της συγγενείας αυτών προς ορισμένα είδη ζώων αποτελεί τον πρώτον πυρήνα της θρησκείας ή τουλάχιστον το μετά τον ανιμισμό και προ του πολυθεϊσμού στάδιο. Αλλ’ η ακριβεστέρα έρευνα των δεδομένων κατέδειξε ότι ο τοτεμισμός είναι φαινόμενο πολύπλοκο, μερικό και ασταθές, ώστε να είναι αδύνατος η επ’ αυτού εποικοδόμηση θεωρίας περί θρησκείας. Έπειτα διαπιστώνεται κατά μικρό ότι ο τοτεμισμός δεν είναι κυρίως θρησκευτική έννοια, και κατ’ ακολουθία δεν είναι δυνατόν να αποτελεί την πρώτη η οιανδήποτε μορφή της θρησκείας. Τούτο δεν σημαίνει ότι δεν υφίσταται στενή σχέση μεταξύ αυτού και της θρησκείας. Η επίδραση αυτού επί των θρησκευτικών παραστάσεων δεν δύναται να αμφισβητηθεί. Αλλ’ ο χαρακτήρας αυτού είναι μάλλον κοινωνικός.

Το τοτέμ διακρίνεται σε διάφορα είδη. Η φυλή δύναται να έχει κοινό τοτέμ, όπερ συνεχίζεται από γενεάς σε γενεά. Επίσης δύναται να έχει τοτέμ και εκάτερο  των φύλων, τουτέστι να υπάρχει τοτέμ δι’ όλους τους άνδρας της φυλής και έτερο τοτέμ δι’ όλες τις γυναίκες. Τέλος δεν αποκλείεται να κέκτηται τοτέμ και το καθ’ έκαστο άτομο, όπερ όμως δεν μεταβιβάζεται σε άλλους ούτε κληροδοτείται. Το τοτέμ της φυλής είναι φυσικό τω λόγω το σπουδαιότατο, αυτό δε εννοούμε όταν ομιλούμε περί τοτεμισμού.

Σημειωτέο τέλος ότι τα ζώα, τα όποια χρησιμεύουν ως τοτέμ, διακρίνουν μερικοί,  μέσα στους οποίους και ο Βούντ, σε δύο μεγάλες κατηγορίας. Πρώτον σε ζώα της ψυχής, τουτέστι ζώα, τα οποία πιστεύονται ως κατοικητήρια ψυχών (5), τα οποία είναι σκουλήκια, σαύρες,  μύγες και προ πάντων φίδια . Δεύτερον σε χρήσιμα ζώα, τα όποια χρησιμεύουν ως τροφή των ανθρώπων. Τούτων όμως εξαιρούνται τα κατοικίδια. Μία των διαφορών, οι οποίες υφίστανται μεταξύ τοτεμισμού και ζωολατρίας, είναι και αυτή ακριβώς, ότι ο πρώτος αναφέρεται σε κάθε είδος ζώων αδιακρίτως, ακόμη δε και σε άψυχα αντικείμενα (6), ενώ στην ζωολατρία βρίσκουμε μόνο χρήσιμα, και δηλαδή κατοικίδια ζώα, ή και αυτά, τα οποία κάνουν εντύπωση δια της ισχύς τους ή της μυστηριώδους φύσεως. Έπειτα, ο μεν τοτεμισμός συνδέει όλα τα μέλη κάποιας πάτριας προς όλους τους αντιπροσώπους ενός ολοκλήρου είδους ζώων, ενώ η ζωολατρία αναφέρεται σε ένα μόνον καθ’ έκαστο ζώο.

Σημειώσεις α.α

1. Ένας τέτοιος «τοτεμικός γάμος» μεταξύ ανθρώπων και ζώων στην ελληνική θρησκεία είναι αυτός που αναφέρει ένας νεοπαγανιστής «θεολόγος», ο Γεώργιος Τσαγκρινός, για τον θεό Διόνυσο: «Έτσι η ιερογαμία της βασίλισσας της πόλης Αθηνάς στα αρχαία Διονύσια με τον βασιλέα Ταύρο - Διόνυσο, όπως και η θυσία του ταύρου βασιλιά....» (πρβλ. Γεώργιος Τσαγκρινός, Περιοδικό Ιχώρ, τεύχος 6, άρθρο «Διονυσιακές Μυστηριακές παραδόσεις στα σύγχρονα καρναβάλια», σελ. 23)

2. Μεταμορφώσεις τέτοιες τοτεμισμού, χωρίς την «δύναμη του μανά» υπάρχουν αρκετές στην Ελληνική θρησκεία, όπως λ.χ. του Δία σε κύκνο

3. Κατάλοιπο τέτοιου ταμπού τοτέμ στην Ελληνική θρησκεία μπορεί να είναι τα «ιερά άλογα» του θεού Ηλίου για τα οποία θανατώθηκαν οι σύντροφοι του Οδυσσέα από τον Δία.

4. Η μεταμφίεση σε ζώα ως κατάλοιπο θρησκευτικού τοτεμισμού απαντάται στα σημερινά καρναβάλια αλλά και στα καρναβάλια της αρχαίας θρησκείας.

5. Θεωρίες μετεμψυχώσεως σε ζώα υποστήριξαν και οι αρχαίοι φιλόσοφοι και επαναλαμβάνουν σήμερα οι νεοθνικοί μέσα από τα χείλη του Παναγιώτη Μαρίνη: «Η ψυχή εξελίσσεται, δέχεται εγγραφές και αποκτά την συνείδηση δια επανειλημμένων μετεμψυχώσεων που αρχίζουν από το ορυκτό βασίλειο για να περάσουν στα φυτά, στα ζώα και τέλος στον άνθρωπο» . (πρβλ περιοδικό «Τρίτο Μάτι», τεύχος 95, άρθρο «Τι πιστεύει η Ελληνική μας Θρησκεία», Παναγιώτης Μαρίνης [Μέλος της Επιτροπής για την Αναγνώρισης της Ελληνικής Θρησκείας του Δωδεκαθέου] σσ. 27 - 28)

6. Βλέπε αργούς λίθους στην λατρεία των Ελλήνων

Βιβλιογραφία

01. A. Frazer, Totemism  1887

02. Του αυτού, Totemism and Exogamy 1910

03. Marillier, La place du Totemisme dans 1’ Evolution religieuse, 1897

04. Van der Leeuw, Einfoehrung in die Pheanomenologie der Religion 1925.

Πηγή: Ν. Ι . Λούβαρης, Καθηγητής της Εισαγωγής και της Ερμηνείας της Καινής Διαθήκης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, Μεγάλη Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τόμος Κγ΄, σσ. 135 - 136