ΜΑΓΟΙ ΚΑΙ ΜΑΓΕΙΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ

Βαβυλώνα: μαγικές πρακτικές, μυστηριακές λατρείες, απόκρυφες δοξασίες (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 405, άρθρο «Μάγοι και Μαγεία στην αρχαία Ελλάδα», Τζίνα Καλυβιώτου, σσ. 68 – 69)

Στοιχεία ξένα προς το φωτεινό ελληνικό πνεύμα. Μυστικιστικές ανατολικές επιδράσεις. Γλώσσα άξεστων και ενασχόληση κατωτέρων στρωμάτων. Η οργή τον Ιπποκράτη για τους αγύρτες. Απίστευτο μίσος και φρικτές κατάρες των εξορκιστών.

Η ΑΠΟΘΕΩΣΗ της λογικής και η αίσθηση του μέτρου και της αρμονίας είναι δύο από τα βασικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Σε αντίθεση με τη μυστηριακή Ανατολή της Αιγύπτου, της Περσίας και της Βαβυλώνας, που ήταν γεμάτη μαγικές πρακτικές, μυστηριακές λατρείες και απόκρυφες δοξασίες, η αρχαία Ελλάδα, όπως έφθασε στον σύγχρονο κόσμο, μέσα από τα κείμενα των αρχαίων συγγραφέων, είναι ο κόσμος του δήμου και της αγοράς, των ελεύθερων πολιτών που συνδιαλέγονται κάτω από το φως του ολόλαμπρου ελληνικού ουρανού, τόσο ξένος με τις τελετές της νύχτας που γίνονταν στην Ανατολή.

Αυτή όμως η αρχαία Ελλάδα της λατρείας του λόγου και της ελεύθερης σκέψης, της ανάπτυξης των επιστημών, της άνθησης της φιλοσοφίας, της ποίησης και της ιστορίας είναι η μία πλευρά που έφθασε σε μας, μέσα από τα κείμενα των μεγάλων Ελλήνων κλασικών συγγραφέων και τις μελέτες των κορυφαίων ελληνιστών από την Αναγέννηση ως τις μέρες μας. Κάτω από αυτήν υπάρχει μια άλλη Ελλάδα ενός κόσμου σκοτεινού και άγριου, των απλών ανθρώπων -συχνά περιθωριακών και απόκληρων της κοινωνίας- που κάνουν ξόρκια και επικλήσεις στους δαίμονες, καταφεύγοντας σε μάγους και μάγισσες, όπως ακριβώς στην αρχαία Αίγυπτο και στη Βαβυλώνα.

Η μελέτη του κόσμου των Ελλήνων μάγων δεν είναι εύκολη υπόθεση. Οι αναφορές στα λογοτεχνικά, ρητορικά και ιστορικά κείμενα της εποχής είναι ελάχιστες, καθώς οι μεγάλες μορφές της αρχαίας ελληνικής διανόησης ούτε είχαν ούτε θα ήθελαν να έχουν την παραμικρή σχέση με τα άτομα των κατώτερων κοινωνικών στρωμάτων που στρέφονταν στο εξωπραγματικό και το υπερφυσικό. Απομένουν τα κείμενα των πινακίδων, με τις πολλές αλλά λακωνικές επιγραφές σε μια γλώσσα άξεστη και ακατέργαστη, τόσο ξένη στην αρμονία της αρχαίας ελληνικής γλώσσας των μεγάλων συγγραφέων. Τα κείμενα αυτά μας οδηγούν από τον κόσμο των σοφών στον κόσμο των μάγων, από τον δήμο και την αγορά στο βασίλειο των «δαιμόνων», από την Ελλάδα του φωτός στον κόσμο της νύχτας και του σκοταδιού.

Οι μαρτυρίες για τη μαγεία

Για τη διερεύνηση αυτού του σκοτεινού κόσμου της ελληνικής αρχαιότητας, τα μοναδικά μέσα, στα οποία ουσιαστικά
μπορεί να βασιστεί κάποιος είναι οι μαγικοί πάπυροι, οι πινακίδες και τα φυλαχτά. Μαγικοί ονομάστηκαν από τους επιστήμονες όλοι εκείνοι οι πάπυροι που περιέχουν μαγγανείες, μαγικές ρήσεις, ύμνους και τελετουργίες και προέρχονται από την ελληνική ή τη ρωμαϊκή Αίγυπτο. Γραμμένοι στην ιερογλυφική ή την κοινή αλεξανδρινή γραφή της εποχής, χρονολογούνται κυρίως στους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες, χωρίς αυτό να σημαίνει πως η ενασχόληση με τη μαγεία δεν απαντάται πριν από την εποχή των Πτολεμαίων ή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Πηγές της εποχής αναφέρουν ότι στην αρχαιότητα υπήρχαν πολλές συλλογές μαγικών κειμένων που κατεστράφησαν ηθελημένα. Σύμφωνα με τις Πράξεις των Αποστόλων, στην Έφεσο κάηκαν πολλά βιβλία μαγείας, ενώ, κατά τον Σουητώνιο, δύο χιλιάδες μαγικοί κύλινδροι είχαν την ίδια τύχη, το 13μ.Χ.: ένα ολοκαύτωμα, που έλαβε ακόμη μεγαλύτερες διαστάσεις μετά την επικράτηση της χριστιανικής θρησκείας.

Οι δοξασίες που απηχούν αυτά τα κείμενα έχουν έναν εντελώς σύνθετο χαρακτήρα, αναμειγνύοντας στοιχεία από το ελληνικό πάνθεο με αυτά της αρχαίας αιγυπτιακής θρησκείας, ενώ συχνά αποτελούν ένα αμάλγαμα αρχαίων ελληνικών, αιγυπτιακών, βαβυλωνιακών και ιουδαϊκών παραδόσεων. Σύμβολα και λέξεις εντελώςδυσνόητα, ακατάληπτες εικονογραφήσεις, αριθμοί με απόκρυφο νόημα κάνουν αναφορά σε μια μύηση, η οποία, ακριβώς για να παραμείνει κρυφή, εκφράζεται με μισόλογα.

Φανταστική απεικόνιση αιγυπτιακού ναού. Από την Αίγυπτο προέρχονταν «μαγικοί» πάπυροι, πινακίδεςαι φυλαχτά που χρονολογούνται κυρίως στους πρώτους μετά Χριστόν αιώνες. (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 405, άρθρο «Μάγοι και Μαγεία στην αρχαία Ελλάδα», Τζίνα Καλυβιώτου, σελ. 71)

Αν και λιγότερο αποκαλυπτικές από τους παπύρους, οι μαγικές πινακίδες αποτελούν μια εξαιρετικά πολύτιμη πηγή για τον κόσμο της ελληνικής μαγείας. Οι πινακίδες αυτές ήταν ορθογώνια μολυβένια ελάσματα, με χονδροειδή συνήθως χάραξη, τα οποία τυλίγονταν ή διπλώνονταν και ήταν καρφωμένα με ένα ή περισσότερα καρφιά που χρησίμευαν όχι μόνο για το σφράγισμα του σημειώματος αλλά συγχρόνως εξέφραζαν και την επιθυμία του συντάκτη της πινακίδας για την καθυπόταξη του παραλήπτη. Η αρχαία ελληνική λέξη «κατάδεσμος», που χρησιμοποιούνταν για τις μαγικές πινακίδες, σημαίνει δέσιμο και είναι παράγωγο του ρήματος «καταδέω» (δένω γερά), λέξεις οι οποίες εκφράζουν την επιβολή δέσμευσης στον παραλήπτη. Αδέξια χαραγμένες, με πρόχειρη γραφίδα, καρφί ή με μύτη μαχαιριού, οι μαγικές αυτές πινακίδες περιείχαν άτακτες σειρές γραμμάτων που αντιστοιχούσαν σε στερεότυπες φράσεις, επαναλαμβανόμενες και συνταγμένες σε ημιβάρβαρα ελληνικά, οι οποίες πολλές φορές αγγίζουν τα όρια της χυδαιολογίας. Αβίαστα συνάγεται το συμπέρασμα πως οι χαράκτες ήταν άνθρωποι αμόρφωτοι, προερχόμενοι από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα, χωρίς το παραμικρό λογοτεχνικό ταλέντο.

Οι μεγάλοι της αρχαίας διανόησης δεν είχαν την παραμικρή σχέση

 με άτομα που στρέφονταν στον εξώκοσμο και το υπερφυσικό.

Αριστερά: Η Δήμητρα και η Κόρη (Περσεφόνη), οι δυο μεγάλες ελευσίνιες θεές εικονίζονται στο ανάγλυφο αυτό μαζί με τον Τριπτόλεμο (Αθήνα, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, 440· 430 π.Χ.). (Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 405, άρθρο «Μάγοι και Μαγεία στην αρχαία Ελλάδα», Τζίνα Καλυβιώτου, σελ. 72)

Δεξιά: Η κορυφαία μορφή μάγισσας στην Αρχαία Ελλάδα είναι η Μήδεια. Εδώ εικονίζεται να σφάζει ένα από τα παιδιά της. (Μουσείο Λούβρου, Παρίσι).(Πηγή: Περιοδικό Ιστορία Εικονογραφημένη, τεύχος 405, άρθρο «Μάγοι και Μαγεία στην αρχαία Ελλάδα», Τζίνα Καλυβιώτου, σελ. 73)

Η τρίτη πηγή για τις μαγικές πρακτικές της ελληνικής αρχαιότητας, τα φυλαχτά, ήταν ελάσματα, δαχτυλίδια, κοσμήματα και σφραγίδες, κατασκευασμένα συχνά από χρυσάφι και πολύτιμους λίθους. Οι γιατροί της αρχαιότητας χρησιμοποιούσαν πολύτιμους λίθους για να θεραπεύσουν ορισμένες ασθένειες, ενώ ως όργανα μαγείας, οι λίθοι έφεραν εγχάρακτες επιγραφές με ακατάληπτα σύμβολα και γράμματα και θρησκευτικές ή μυστηριακές παραστάσεις.

Οι ξένες επιρροές

Στα κείμενα και στις επιγραφές των μαγικών παπύρων και πινακίδων είναι ολοφάνερες οι επιδράσεις από την αιγυπτιακή και τη χαλδαϊκή μαγεία, ενώ δεν λείπουν και στοιχεία συνδεόμενα με την ιουδαϊκή παράδοση. Για τον αρχαίο κόσμο, η Αίγυπτος θεωρούνταν πηγή κάθε απόκρυφης διδασκαλίας, ενώ η αιγυπτιακή θρησκεία ήταν διαποτισμένη από πλήθος μυστικιστικά και μαγικά στοιχεία. Σύμφωνα με έναν πανάρχαιο μύθο που αναφέρεται και από τον Πλάτωνα, στον «Φαίδρο», ο Αιγύπτιος θεός Θωτ, μαζί με τη γραφή και όλους τους κλάδους των επιστημών και των τεχνών ανακάλυψε και τη μαγεία, ενώ ο ίδιος θεωρείται ο
πρώτος μάγος, καθώς γνώριζε να προφέρει τις μαγικές φράσεις με τον απαιτούμενο τόνο.

Οι ελληνικοί μαγικοί πάπυροι βρίθουν αναφορών στις δοξασίες και στις θρησκευτικές πρακτικές των Αιγυπτίων, ενώ αναφέρονται συνεχώς σε αιγυπτιακές θεότητες, όπως τον Άμμωνα, τον Άνουβι, τον Σέραπι, τον Χνουμ, τον Φθα και τον Θωτ. Πολύ συνηθισμένη είναι και η αναφορά σε αιγυπτιακούς μύθους, με χαρακτηριστικό παράδειγμα διάφορες μαγγανείες που περιλαμβάνουν το πνίξιμο μικρών ζώων και συνδέονται ρητά με τον μύθο του Όσιρι που πνίγηκε από τον Σηθ και εγκαταλείφθηκε μέσα σε ένα φέρετρο, στο έλεος των κυμάτων.

γραφει η τζινα καλυβιωτου.