ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ

Πηγές τις διδασκαλίας της γνώσεως είναι τα βιβλία των διάφορων γνωστικών τα οποία αποκαλούνται απόκρυφα διότι περιείχαν διδασκαλία αποκρυμμένη από τους πολλούς. Η Εκκλησία έδωσε σε αυτή την λέξη την έννοια νοθείας, επινοήσεως και κακοδοξίας. Έτσι οι γνωστικοί είχαν δικά τους Ευαγγέλια (Εύας, Μαρίας, Ιούδα, Θωμά, Βαρθολομαίου, κ.τ.λ.) πράξεις Αποστόλων (Πέτρου, Ιωάννη, Θωμά, Ανδρέα, Ματθαίου), ύμνους (Ναασσηνών, Βαρδησάνους), ωδές και ψαλμούς (Βασιλείδου, Ουαλεντίνου, Βαρδησάνους, Μαρκιωνιτών), ομιλίες (Ουαλεντίνου), επιστολές (Πτολεμαίου) αλλά καιφιλοσοφικά και θεολογικά συγγράμματα προς στήριξη της γνώσεως (Ισιδώρου, Ουαλεντίνου, Ουαλεντινιανών, Βαρδησάνους, Μαρκίωνα), ερμηνείες Αγίας Γραφής (Βασιλείδη, Ηρακλέωνα, Ισίδωρου) και τέλος μυστηριακά βιβλία («Πίστις Σοφία», το βιβλίο Jeu και άλλα). Οι πρώτοι Χριστιανοί αντιρρητικοί συγγραφείς Κλήμης Αλεξανδρείας και Ωριγένης που αναίρεσαν την διδασκαλία των γνωστικών παρείχαν ικανά στοιχεία προς διευκρίνιση της, αλλά πολυτιμότερες πληροφορίες διέσωσαν οι μετέπειτα Σύροι συγγραφείς. Οι αιρεσιολόγοι Ειρηναίος και Ιππόλυτος Ρώμης έμαθαν για την γνώση από συγγραφείς γνωστικούς και το έργο τους του συμπλήρωσε ο Επιφάνιος Κύπρου που συνέλεξε και προφορικές πληροφορίες. Διδασκαλία οι γνωστικοί είχαν την ίδια, κατά τις θεμελιώδεις αρχές, αλλά ο καθένας την ανάπτυξε διαφορετικά. Το κύριο ζήτημα που απασχόλησε αυτούς ήταν η περί της πρώτης αρχής του κακού. Από πού προήλθε το κακό; Από πού προέρχεται η πάλη μέσα στον άνθρωπο του καλού και του κακού;. Οι γνωστικοί δεν ικανοποιούνταν από τις απαντήσεις της Π.Δ. και της Κ.Δ. και επινόησαν φανταστικές θεωρίες, στηριζόμενοι κυρίως επί του δυασμού, της αιωνίας δηλαδή συνυπάρξεως του πνεύματος και της ύλης, ως 2 πολέμιων και αντιθέτων δυνάμεων. Παραδέχτηκαν την ύπαρξη του απόλυτου Όντος ως πηγή κάθε τελειότητας, «βυθού αγνώστου» και ζήτησαν να εξηγήσουν την μετάβαση από το άπειρος το πεπερασμένο δια της αυτοαποκαλύψεως και αυτοσυναισθήσεως του άπειρου όντος. Όσες φορές αυτό συναισθάνεται τον εαυτό του ως διανοούμενο, ισχυρό, σοφό άγιο αποκαλύπτει εαυτό, και καθίσταται «εν και παν». Οι εκ της συναισθήσεως προερχόμενες πράξεις της αποκαλύψεως προσωποποιούνται και δια της απόρροιας προβάλλονται από αυτό, και καθίστανται ατελέστεροι όσο περισσότερο απομακρύνονται, αλλά παραμένουν ενωμένοι με αυτό, περισσότερο ως ιδιότητές του. Καλούνται δε αιώνες, διότι παραμένουν αιωνίως σε αυτό. Στο σύστημα του Ουαλεντίνουοι αιώνες παρίστανται προβαλλόμενοι ως άρρενες και θήλειες κατά 15 συζυγίες (νους - αλήθεια, λόγος - ζωή, άνθρωπος - εκκλησία κ.λ.π.), και σε άλλα συστήματα οι αιώνες αποτελούν το πλήρωμα, αριθμούνται σε 365. Τον αριθμό αυτό δηλώνουν τα γράμματα της λέξης «αβράσαξ».

Η ύλη ως αντίθετη με το πνεύμα αρχή, παρίσταται από μερικούς γνωστικούς ως «κένωμα», ως «μη ον», κατ’ άλλους ως κακή καθ’ εαυτού αρχή και δύναμη (βασίλειο του σκότους). Ο κατώτερος αιώνας του πληρώματος (ή Αχαμώθ - Σοφία κατά τους οφίτες) αρπάχθηκε από την ύλη αναμίχθηκε με αυτήν με αποτέλεσμα η τελευταία να εμψυχωθεί. Από την ανάμιξη αυτή παρείχθηκε ο κόσμος και ο άνθρωπος με παρέμβαση ενός από τους αιώνες, του δημιουργού η υπηρέτη κάποιου άρχοντα του σκότους. Οι άνθρωποι διαιρούνται σε πνευματικούς, στα οποία τα φωτεινά στοιχεία του πληρώματος υπερτερούν της ύλης (γνωστικοί), σε ψυχικούς, στους οποίους η ύλη βρίσκεται σε ίση ποσότητα με τα φωτεινά στοιχεία (Χριστιανοί) και στους υλικούς, στους οποίους επικρατεί η ύλη (Εθνικοί). Ο δημιουργός που σχημάτισε τον άνθρωπο και τον κόσμο ταυτίζεται με τον Ιεχωβά των Ιουδαίων. Για την απολύτρωση των φωτεινών στοιχείων από την ύλη αποστάλθηκε από τον βυθό ένας αιώνας ο Σωτήρας Χριστός, ο οποίος κατά μερικούς γνωστικούς πήρε ανθρώπινη μορφή στον Ιορδάνη ποταμό και κατ’ άλλους το σώμα του ήταν φαινομενικό. Ο Σωτήρας δίδαξε την γνώση προς αποφυγή της ύλης αλλά ο δημιουργός θέλοντας να παρεμποδίσει την σωτηρία προκάλεσε τα παθήματα αυτού και την σταύρωση την οποία ο Σωτήρας πραγματικά κατά μερικούς γνωστικούς, κατά δε άλλους φαινομενικά («κατά δόκησιν») υπέστη. Απολυτρώνονται δε δια της γνώσεως οι πνευματικοί (γνωστικοί) και οι μεν ψυχικοί (Χριστιανοί) έχουν ελπίδα σωτηρίας οι δε υλικοί (Εθνικοί) καμιά. Τα φωτεινά στοιχεία θα επανέλθουν στο πλήρωμα του χρόνου, η ύλη θα βυθιστεί στο σκότος και έτσι θα επέλθει η «αποκατάστασις των πάντων».

Αυτά δογμάτιζαν οι γνωστικοί. Η ηθική τους ήταν διάφορη κατά τις διαφορετικές σχολές ή τάσεις τους. Γενικά πάντως όλοι απέβλεπαν στο σώμα ως πηγή κακού αλλά προς καταπολέμηση αυτού άλλοι εισηγούνταν την εγκράτεια, άλλοι δε την ακρασίαν, άλλοι απαγόρευαν τον γάμο, τις ηδονές, ορισμένες τροφές και άλλοι πρέσβευαν ότι «δει τους πνευματικούς χωρείν δια πάσης πράξεως και παραχρήσθαι τη σαρκί». Οι γνωστικοί διοργάνωναν την θρησκευτική τους ζωή και την θεία λατρεία κατά τα υποδείγματα των Εθνικών μυσταγωγών συνδέσμων αλλά δεν απετέλεσαν όλοι διαχωρισμένες κοινότητες από τον Χριστιανισμό. Πολλοί από αυτούς παρέμεναν εξωτερικά ενωμένοι με την Εκκλησία, διατηρούσαν το βάπτισμα και την ευχαριστία και άλλα μυστήρια παραμορφωμένα. Χάρη του πολλού και αμύητου όχλου μεταχειρίζονταν την μαγεία και υπέθαλπαν την δεισιδαιμονία. Στην γνώση μεταδίδανε θρησκευτική έννοια (γνώσις - ευσέβεια), επομένως την σωτηρία εξαρτούσαν όχι από την επίγνωση αλλά από την απαλλαγή της ψυχής από την ύλη, εκ της μυστικής ενώσεως με τον Θεό, και αυτά τα επεδίωκαν όχι μόνο με την διδασκαλία αλλά και με την μαγεία και με τους εξορκισμούς, μερικοί των οποίων διασώθηκαν.