ΤΙ ΕΣΤΙ ΔΑΙΜΩΝ ΣΤΟΥΣ ΑΡΧΑΙΟΥΣ?

ΕΛΛΗΝΕΣ

Κατά τους αρχαίους η έννοια της λέξεως «δαίμων» ποικίλει με τις εποχές περιβάλλουσα και συστήματα θεογονικά ή φιλοσοφικά. Ετυμολογείται δε η λέξη από την ρίζα δα- («δαίω, δαίνυμι», dare) και σημαίνει τον διανέμοντα, αυτόν που ορίζει τις τύχες των ανθρώπων. Ο Πλάτωνας στον Κρατύλο ταυτίζει την λέξη με προς τον «δαήμονα» = γνώστη κ.λ.π.. Στον Όμηρο η λέξη «δαίμων» σημαίνει την αόριστον θεία δύναμη, την ασκούσα αγαθή ή κακή ενέργεια επί των ανθρώπων, εν αντιθέσει με την λέξη θεός η οποία είναι προσωποποίηση της δυνάμεως αυτής που νοείται κατά εικόνα του ανθρώπου. Έτσι η φράση «σὺν δαίμονι» σημαίνει «με την βοήθεια του θεού» άνευ όμως ποιου θεού. Εκ της έννοιας αυτής προήλθε η έννοια της «τύχης» κυρίως της κακής όπου «δαίμων κακός, -χαλεπός, -στυγερός». Και τέλος η λέξη δαίμων τίθεται όχι σπάνια αντί της έννοιας θεός, ιδίως εις τον πληθυντικό, εκ των συμφραζόμενων δε δύναται να νοηθεί ο περί ου πρόκειται προσωποποιημένος θεός. Στον Ησίοδο οι «δαίμονες» είναι θεότητες διάμεσες μεταξύ των θεών και των ανθρώπων εκτελώντας έργα τα οποία κατά στον Όμηρο εκτελούνται μόνο από τους θεούς. Οι «δαίμονες» αυτοί ή είναι τέκνα θεών και ανθρώπων ή θνητοί ως οι του «χρυσοῦ γένους», οι οποίοι με την θέληση του Δία θεοποιήθηκαν μετά θάνατον και μετεβλήθησαν εις προστάτες των ζώντων. Ομοίως οι του «ἀργυροῦ γένους» αποθανόντες γίνονται υποχθόνια υπερφυσικά όντα. Οι «δαίμονες» αυτοί είναι προσωποποιήσεις των κοσμικών δυνάμεων ή αφηρημένων ηθικών εννοιών όπως η «Θέμις», ο «Θάνατος», η «Ἔρις», η «Νίκη», η «Νέμεσις» κ.λ.π. Υπό τους δαίμονες κείνται οι ήρωες και οι ημίθεοι, θεοποιηθέντες άνθρωποι κατά την μεταξύ των μυθολογικών και ιστορικών χρόνων εποχή.

 Οι Δαίμονες στην αρχαία εποχή είναι διάφορων κατηγοριών σπουδαιότεροι οι «πρόπολοι». Αυτοί ήσαν εκείνοι που τελούσαν έργα βοηθού ή υπηρέτη των θεών «οἱ ἑπόμενοι θεοῖς δαίμονες» (Πλατ. Νομ. 8, 848 D), όπως ο Φαέθωνας της Αφροδίτης. Οι «πρόπολοι» αυτοί ήσαν πολλοί, διότι η φαντασία των Ελλήνων αγαπώντας να δίνει μορφή εις τις αφηρημένες έννοιες ή θεολογικές έννοιες πολλαπλασίαζε αυτούς συνεχώς διότι πίστευαν ότι οι θεοί λόγω της πτώσεως των ανθρώπων απομακρυθέντες από τους αυτούς έπαψαν να επεμβαίνουν προσωπικά στις τύχες τους. Οι «πρόπολοι» ως επί το πολύ προσωποποιήσεις των επιθέτων των θεών, θεωρηθέντων ως ιδίων δαιμόνων όπως οι Παιάν, Αιγαίων, Θέμις, Μοίρα, Χάριτες, Μούσαι, Ειλείθυια κ.τ.λ. Το πρωτότυπο των «προπόλων» δαιμόνων ήταν ο θεός Ερμής. Ο Διόνυσος, η Δήμητρα ο Άδης, είχαν πλήθος εξ αυτών (πρβλ δαίμονες «καθάρσιοι», «φύξιοι», «ἁγνῖται», «ἀποπόμπειοι», «ἐπιχθόνιοι φύλακες», «ὑποχθόνιοι μάκαρες» κ.λ.π.). Ο «Δαίμων», δύναμη που επιδρά επί των ανθρώπινων πεπρωμένων προσωποποιήθηκε ως Μοίρα και Τύχη. Ο Όμηρος αγνοεί την λέξη τύχη που εμφανίζεται πρώτα εις τον Ησίοδο. Είναι δύναμη ασυναγώνιστη την οποία οι τραγικοί εκμεταλλεύτηκαν εξαιρετικά. Αυτή κυβερνά τα πεπρωμένα των λαών, βασιλέων και οίκων, εκδικείται τους απογόνους για τα αμαρτήματα των προγόνων ιδίως στον Αισχύλο («δαίμων γέννας» ή «ἀλλάστωρ»). Στον Σοφοκλή και τον Ευριπίδη κάθε ήρωας έχει τον δικό του «δαίμονα» (Μοίρα) Έτσι ο χορός στον «Οἰδίποδι Τυράννῳ» (στιχ 1192) λέγει: «τὸν σόν τοι παράδειγμ’ ἒχων, τὸν σόν δαίμονα» (στιχ 1156) κ .τ.λ. αναφωνεί η ηρωίς «ὁ δυστηχὴς δαίμων ὁ σός τε κἀμός».

Βαθμηδόν γεννήθηκε η άποψη ότι κάθε άνθρωπος γεννάται με δικό του δαίμονα «δαίμων γεννέθλιος», αγαθός ή φαύλος. Οι Έλληνες φιλόσοφοι μεταχειρίσθηκαν την λέξη «δαίμων» προς δήλωση της ψυχής του σύμπαντός από όπου απορρέουν οι ψυχές των ανθρώπων (Θαλής, Ηράκλειτος, Δημόκριτος, Εμπεδοκλής). Οι δαίμονες των φιλοσόφων είναι μεταφυσικές οντότητες και διαφέρουν από αυτές του Ησίοδου καθ’ ότι στερούνται προσωπικής ύπαρξης. Κατά τους οπαδούς της μετεμψυχώσεως οι ψυχές αφού ζήσουν διάφορες υπάρξεις μεταβαίνουν εις τον Άδη προς καθαρμό ή καθαρμένες κατοικούν στα άστρα. Ο Φερεκύδης εκ Σύρου ο διδάσκαλος του Πυθαγόρα εξέφρασε αυτήν την γνώμη. Οι Αλεξανδρινοί και οι ρωμαίοι ποιητές εκμεταλλεύτηκαν την δοξασία αυτήν εις τους «καταστερισμοὺς» αυτών δηλαδή στις αποθεώσεις των βασιλέων, των οποίων τις ψυχές μεταβάλλουν σε αστέρες. Πολλοί των φιλοσόφων δέχτηκαν την λαϊκή δοξασία ότι στον άνθρωπο κατοικούν δαίμονες αγαθοί ή κακοί το δε «δαιμόνιον» του Σωκράτη είναι η ονομαστότερη περίπτωση.